Η αρχαία Ψωφίδα βρισκόταν στην καρδιά της Πελοποννήσου, στα βορειοδυτικά της, αγκαλιασμένη από το φυσικό ανάγλυφο της οροσειράς του Ερυμάνθο...
Προϊστορικά Χρόνια
Η απαρχή της Ψωφίδας χάνεται στα βάθη της προϊστορίας, όπου αναδεικνύεται ως “Πόλη-Κράτος” ήδη από την εποχή των Πελασγών. Ο πρώτος οικιστής της, σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν ο Ερύμανθος, γιος του Αρίστα, απογόνου του Πελασγού ή του Αρκάδα—και έτσι συνδέεται με τους γενάρχες της αρκαδικής γης. Ο Ερύμανθος τοποθετείται γύρω στο 1410-1330 π.Χ., και θεωρείται εξερευνητής της περιοχής και φορέας του πελασγικού πολιτισμού. Με την έλευσή του, η περιοχή μεταμορφώθηκε σε οργανωμένη κοινωνία: δίδαξε στους κατοίκους τις τεχνικές ανοικοδόμησης, την καλλιέργεια γης και την υφαντουργία, εισάγοντας ένα νέο πρότυπο ζωής.
Περί το 1270-1250 π.Χ., η Ψωφίδα περιήλθε στους Αχαιούς, με πρώτο βασιλιά τον Φυγέα, γιο του Αλφειού και αδελφό του βασιλιά του Άργους, Φορενέα. Ο Φυγέας αποτέλεσε ιδρυτή της πόλης, βασιλιά όλης της Αρκαδίας και πεθερό του Αγαπήνορα της Τεγέας, ο οποίος ηγήθηκε των Αρκάδων στην Τροία. Οι Ψωφίδιοι, ωστόσο, δεν συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο, λόγω έριδας με τους Αργείους.
Η βασιλεία του Φυγέα σηματοδοτεί περίοδο ανασυγκρότησης, όταν χτίστηκαν τα περίφημα τείχη της πόλης, για τα οποία εργάστηκαν επί σειρά ετών χιλιάδες άνθρωποι και επενδύθηκαν μεγάλα πλούτη. Από τότε η πόλη μετονομάζεται σε Φυγία. Τα τείχη, γνωστά σήμερα ως Κυκλώπεια ή Πελασγικά, κατασκευάστηκαν σε ισοδομικό ρυθμό, τεχνοτροπία διαδεδομένη στην ύστερη μινωική εποχή (1600-1104 π.Χ.), και ενισχύονταν από αμυντικούς πύργους, κυρίως τετράγωνους, με ένα ημικυκλικό στη βορειοδυτική πλευρά. Η αρχιτεκτονική των τειχών μαρτυρεί την ακμή και ισχύ της πόλης.
Μυθολογία και Ιστορική Παράδοση
Η Ψωφίδα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ελληνική μυθολογία. Εδώ συνδέεται με τον άθλο του Ηρακλή που σκότωσε τον “Ερυμάνθιο Κάπρο” και, σύμφωνα με άλλη παράδοση, όταν ο ήρωας μετέβη στη Σικελία, σκότωσε τον βασιλιά Έρυκα και έφερε μαζί του την κόρη του, Ψωφίδα, στη Φυγία. Εκεί η Ψωφίδα γέννησε δίδυμα τέκνα από τον Ηρακλή, τον Πρόμαχο και τον Εχέφρονα, οι οποίοι έγιναν ηγέτες της πόλης και θεωρούνται ήρωες των Ψωφιδίων. Κατά αυτή τη μυθική αφήγηση, αρχίζει και η τρίτη δυναστεία των βασιλέων της, ταυτιζόμενη με τη δυναστεία των Ηρακλειδών.
Από την προϊστορική περίοδο αναφέρονται επίσης αποικίες των Ψωφιδίων: ο Ζάκυνθος εποίκισε το νησί που πήρε το όνομά του, ενώ ο Δάρδανος μετέβη στην Ανατολική Θράκη, ιδρύοντας την περιοχή των Δαρδανελίων. Πολιτισμικό και δημογραφικό αποτύπωμα της πόλης διαφαίνεται έτσι σε όλο τον ελληνικό χώρο.
Κλασική Αρχαιότητα
Κατά τα πρώτα ιστορικά χρόνια, η Ψωφίδα γνώρισε μεγάλη ακμή. Η ύπαρξη δημοσίων κτιρίων, ναών, θεάτρων, αγαλμάτων, νομισμάτων και άλλων ευρημάτων αποδεικνύει την οικονομική και πολιτιστική της ανάπτυξη. Η συμμετοχή της στους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα αφιερώματα στο ναό του Διός στην Αρχαία Ολυμπία, όπως καταγράφει ο Παυσανίας, μαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της πόλης. Ερείπια μεγαλοπρεπών κτιρίων βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή.
Στο κέντρο της πόλης υψωνόταν ο ναός της Ερυκίνης Αφροδίτης, κοντά στο βουλευτήριο, ενώ άλλα ισοδομικά οικοδομήματα, κίονες και πλάκες μαρτυρούν τη λαμπρότητα της αρχιτεκτονικής. Δυστυχώς, σημαντικό μέρος των αρχαίων υλικών χρησιμοποιήθηκαν σε μεταγενέστερες κατασκευές. Κοντά στη συμβολή των παραποτάμων του Ερυμάνθου, τα θεμέλια πολυτελών οικοδομημάτων μαρτυρούν τη θρησκευτική και κοινωνική ζωή της πόλης. Εκεί εικάζεται ότι βρισκόταν ο ναός του Ερυμάνθου, πολιούχου θεού της πόλης.
Η υποδομή της πόλης περιλάμβανε επίσης υπόγειους κεραμιδένιους αγωγούς ύδρευσης που, σύμφωνα με πηγές, μετέφεραν νερό από την "Μεγάλη Βρύση" και κάλυπταν απόσταση 12 χλμ. Τα ευρήματα αυτά αναδεικνύουν την ανεπτυγμένη οργάνωση και τεχνογνωσία των Ψωφιδίων.
Κοινωνία και Οικονομία
Η καθημερινή ζωή των Ψωφιδίων αποκαλύπτεται μέσα από επιγραφές, νομίσματα, αρχαία εισιτήρια θεάτρου και αγάλματα, καθώς και αποσπάσματα συγγραφέων όπως ο Πολύβιος, ο Παυσανίας, ο Θεόφραστος και ο Στράβων. Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι στα περίχωρα φύτρωνε σε αφθονία η “πανάκεια”, θεραπευτικό βότανο με μεγάλη φήμη, το οποίο εξαγόταν σε άλλες χώρες επεξεργασμένο σε γαλακτώδη χυμό. Το γεγονός αυτό μαρτυρεί ότι η Ψωφίδα διέθετε μια από τις μεγαλύτερες φαρμακοβιομηχανίες της αρχαιότητας.
Η βιοτεχνική της ανάπτυξη φαίνεται και από τα αγγεία, τις πήλινες φιάλες και τα καλλιτεχνικά κεραμικά που ανακαλύφθηκαν στα προάστια. Τα νομίσματα της πόλης φέρουν παραστάσεις της θεάς Άρτεμης με το ελάφι της, του θεού Ερυμάνθου, της πέστροφας του Ερυμάνθου, της Αθηνάς, τα αρχικά ΧΟ και ΧΟ (ψωφιδιακή συντομογραφία) και ένα βελανίδι. Ήταν ασημένια και χάλκινα, και υπογραμμίζουν το οικονομικό εκτόπισμα της πόλης-κράτους.
Οι Ψωφίδιοι συμμετείχαν στους Μεσσηνιακούς Πολέμους υπέρ των Μεσσηνίων, και στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.) ενώθηκαν με τους Αρκάδες κατά των Αθηναίων. Υπό τον Αγησίλαο της Σπάρτης εκστράτευσαν προς τη Μικρά Ασία και, στα 396-394 π.Χ., συμμετείχαν στην τιμωρία των Περσών. Επιπλέον, πολέμησαν ως μισθοφόροι στην Κάθοδο των Μυρίων και στη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.) συμμάχησαν με τους Αρκάδες και Λακεδαιμονίους κατά των Θηβαίων.
Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η Ψωφίδα διατηρούσε αγαθές σχέσεις με τους γείτονες της Ήλιδας. Το 250 π.Χ., οι Ηλείοι πίεσαν για συμμαχία και αποσκίρτηση από την Αχαϊκή Συμπολιτεία. Στον εμφύλιο πόλεμο των Αχαιών και Αιτωλών (220-217 π.Χ.), η Ψωφίδα έγινε ορμητήριο των Αιτωλών, αλλά κατακτήθηκε από τον Φίλιππο Ε΄ της Μακεδονίας, σύμμαχο των Αχαιών. Η αφήγηση του Πολύβιου για την άλωση της πόλης τονίζει το λάθος των πολιορκημένων που άφησαν αφύλακτη την κεντρική πύλη, γεγονός που οδήγησε στην πτώση της παρά τη δύναμη των τειχών και των φυσικών οχυρώσεων.
Παρότι η κατάκτηση σηματοδότησε περίοδο παρακμής, η πόλη δεν καταστράφηκε εντελώς ούτε έχασε την αυτονομία της, αλλά εντάχθηκε στην Αχαϊκή Συμπολιτεία και ακολούθησε την τύχη της μέχρι την υποταγή στους Ρωμαίους.
Ο Ερύμανθος
Ο Ερύμανθος, το δυτικότερο ποτάμι της Αρκαδίας, δημιουργείται στη συμβολή τριών μικρότερων ποταμών στην περιοχή των Τριπόταμα. Το ποτάμι ορίζει τα φυσικά σύνορα Αρκαδίας και Ηλείας, και διέρχεται από περιοχές με σημαντική μυθολογική και ιστορική σημασία. Οι Ψωφίδιοι τιμούσαν τον ομώνυμο ποτάμιο θεό, στον οποίο είχαν αφιερώσει ναό με χαρακτηριστικό άγαλμα: γενειοφόρος, μισοξαπλωμένος, με γυμνό στήθος και τον αγκώνα σε πιθάρι απ’ όπου αναβλύζει νερό. Το άγαλμα του θεού Ερυμάνθου απεικονιζόταν και στα νομίσματα της ρωμαϊκής περιόδου.
Αρχαίοι Δρόμοι και Διαδρομές
Ο Παυσανίας, στα “Ηλιακά”, περιγράφει τέσσερις δρόμους προς την Ολυμπία, δύο εκ των οποίων οδηγούσαν στην Ήλιδα—η μία ορεινή και η άλλη πεδινή. Η ορεινή διαδρομή περνούσε από την Ηράκλεια, τη Σαλμώνη, την Οινόη και την ηλειακή Πύλο, ενώ η πεδινή από τους Λετρίνους, με απόσταση 22 χλμ. από την Ολυμπία. Μια άλλη διαδρομή ξεκινούσε από το Σαμικό, διέσχιζε τη Σαμία και τα ερείπια του Σκιλλούντα, το Τυπαίον όρος, τον Αλφειό και κατέληγε στην Άλτη. Τέλος, από την Ολυμπία ξεκινούσε διαδρομή που περνούσε από τη Θρίξα, την Άρπινα, την Πίσα, την Ηραία και έφτανε ως την Ψωφίδα, δείχνοντας τον διαχρονικό ρόλο της πόλης ως πέρασμα και κέντρο επικοινωνίας.
Η Ψωφίδα υπήρξε σημαντικό κέντρο της αρχαίας Αρκαδίας, με πλούσια μυθολογική και ιστορική παράδοση, στρατηγική γεωγραφική θέση, ανεπτυγμένη οικονομία, πολιτισμό και ισχυρές αμυντικές υποδομές. Οι μύθοι, τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι γραπτές πηγές αποτυπώνουν τη διαχρονική συμβολή της στον ελληνικό πολιτισμό, κάνοντάς την εμβληματικό παράδειγμα της πόλης-κράτους που διαμόρφωσε την ιστορική ταυτότητα της Πελοποννήσου.
για το ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ-NEWS
Νίκος Κυριαζής
πηγές: Βασίλης Τακτικός, Λέλος Θ. Αθανάσιος: Ιστορία Αρχαίας Ψωφίδας και Λειβαρτζίου,
Αθήνα 1953. Παπανδρέου Α. Γεώργιος: Αζανιάς, Πύργος 1886. Παυσανίας: Ελλάδος Περιήγησις Αρκαδικά 77, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1992. Στράβωνας: Γεωγραφικά 8, Πελοπόννησος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 1992.
Δεν υπάρχουν σχόλια